Kamboçya halkı (Khmerler) göksel dansçı Apsara Mera ve Prens Kambu evliliğinden Kamboçya Krallığının ve Khmer halkının doğduğuna, bu yüzden kültür ve sanatın Khmer halkının yaşamında çok önemli bir yer tuttuğuna inanırlar.  Kukla (gölge) oyunu, Kamboçya halkının kültürel ve dini kimliğinde özellikle önemli bir rol oynar.

Kamboçya’daki kuklacılığın tarihi pek çok yoruma açıktır. Hint kültürüyle olan ilişkisi inkar edilemez, ancak sanat biçiminin nasıl ortaya çıktığı ve daha sonra yerel geleneklere nasıl dahil edildiği hakkında bir bilgi yok.

Angkor öncesi bir taş yazıt, bir kadın kuklacı olan Kutakata’nın sanat ve belagat tanrısı Saraswati için dini bir törende performans sergilediğini anlatıyor. Bu, kuklacıların 9. yüzyıldan önce Kamboçya’da var olduğunu gösteriyor. Angkor Wat zamanında, alçak kabartma heykeller için kalıpların, üzerlerine delikler açılmış büyük deri parçaları kullanılarak nasıl yapıldığını anlatan başka bir hikaye daha var. Bir gün, bir zanaatkâr bu deri desenlerden birini tutarken balkona vuran güneş ışığına kapıldı ve iç duvarda büyüleyici bir gölge oluştu. Başka bir hikaye, bir Angkor kralının bir gün uşağının sarayın üzerinde kullanılan deri hasırlardan birini silkelediğini gözlemlediğini anlatır. Kaldırıldığında, ışık yüzlerce küçük delikten akar ve yerde güzel gölgeler yaratır. Bu masallardan herhangi birinin Sbek Thom’un doğumunu doğru bir şekilde tanımlayıp açıkladığı bilinmiyor, ancak bu formun Angkorian döneminde ortaya çıktığına dair yaygın bir inanç var.

Kamboçya’da bilinen üç gölge oyunu biçimi vardır; Sbek Thom, Sbek Touch ve Sbek Por. Tahta ve kil kuklaların varlığına dair kanıtlar da var ama bu tarzlar hakkında çok az şey biliniyor. Kamboçya’da, Endonezya’nın ünlü Wayang Kulit tekniğinden farklı olarak, üç tür gölge oyunu tek bir usta tarafından değil, bir grup sanatçı tarafından oynanır. Tasvirlere “Nanag Sbek” adı veriliyor, inek derisinden yapılıyor ve “Kandor” adını verdikleri bir ağacın kabuklarından elde ettikleri kahverengi boya ile boyuyorlar, boyamada tek renk hâkim, az kat sürülünce daha açık çok kat sürülünce daha koyu oluyor renkler. Geleneksel olarak tamamen erkekler oynatırken, bugün giderek daha fazla kadın bu sanat formuna dahil oluyor. Gösterilere Pin Peat Orkestrası eşlik ediyor. Tam bir Sbek Thom setinde 160 tasvir vardır ve tam bir gösteri yaklaşık 27 saat sürmektedir ancak bu uzunlukta bir gösterinin onlarca yıldır yapılmadığı ifade edilmektedir.

Sbek Thom yaklaşık 1 mt yüksekliğinde yekpare tasvirlerin her iki tarafına monte edilen bambu çubukların oynatıcının yukarıya kaldırmasıyla hem oynatıcının dans etmesi hem de tasvirleri dans ettirmesiyle oynatılıyor. Bu esnada en tecrübeli yaşlı bir usta oturduğu yerden gösteride anlatılan, Ramayana’dan alınan öyküyü bir melodi ile anlatıyor, onun anlatmasının üzerine dansçılar dans edip tasvirleri oynatıyorlar. Yani oynatıcılar (dansçılar) bizim karagöz oyununda olduğu gibi tasvirleri konuşturmuyorlar, sadece dans ediyorlar, ortada yaklaşık olarak 10 mt X 5 mt büyüklüğünde bir beyaz perde var, bazen perdenin önünde bazen de arkasında dans ediyorlar. Aydınlatma, ekranın arkasındaki bir masanın üzerine yerleştirilmiş yanan hindistancevizi kabuğu yığınıyla yapılıyor. Seyirciler de isterlerse ekranın ön tarafına isterlerse de arka tarafına geçebiliyorlar.

Son zamanlarda Sbek Thom tarzı yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kaldı. 1980’den sonra, Sbek Thom setlerinin, Kamboçya’nın farklı yerlerinden kurtarılan dağınık tamamlanmamış setlere dayanarak yeniden yapılması gerekti. Kossal Mann gibi kişilerin çabalarıyla Sbek Thom hayatta kalmayı başardı ve yakın zamanda UNESCO tarafından somut olmayan ve sözlü kültür hazinesi olarak kaydedildi.

Sbek Touck (Küçük tasvir gölge oyunu) ise Ayang veya Nang Thalong olarak da bilinir ve Sbaek Thom ile karşılaştırıldığında Asya’daki diğer gölge kukla stillerine daha çok benzer. Sbaek Thom’dan çok daha küçük ve çerçevesiz olan bu popüler kuklaların eklemli uzuvları ve hareketli çeneleri vardır. Karakterler hem Ramayana’dan hem de çağdaş yaşamdan alınmıştır. Oyunlar geleneksel olarak yaklaşık 4 mt X 2mt ekran kullanılarak gerçekleştirilir. Oynatıcılar arkada oturuyorlar, Sbek Thom’da olduğu gibi ekran önüne çıkmıyorlar. Sbaek Thom’da olduğu gibi, Sbaek Touch performansına da bir Pin Peat orkestrası eşlik ediyor. Sbaek Touch’in hikayeleri, genellikle dinsel olmaktan çok dünyevidir. Diğer birçok geleneksel eğlence biçiminden farklı olarak Sbaek Touch, doğaçlama mizah ve politik yorumları popüler hikayelerle harmanlayarak daha geniş bir nüfusa hitab etmektedir. Tarihsel olarak köyden köye oynanan Sbaek Touch halk tarafından çok sevilmektedir. Sbaek Touch tekniğinin Kamboçya’da ilk ne zaman ortaya çıktığı bilinmiyor, ancak kayıtlar Siem Reap eyaletindeki Kampong Tayong köyünden geldiğini gösteriyor.

Sbaek Por, Kraliçe Sisowath Kosamak Neari Rath’ın desteğiyle Chaktomuk döneminde (1859-1904) kuruldu. Bu kuklalar Sbek Thom’dan daha küçük ama Sbek Touch’dan daha büyük ve rengarenk boyanmaları ve gündüzleri ve ekran önünde oynamaları açısından benzersizdir. Bu kuklaların hareketli parçaları yoktur ve Wayang Kulit’in aksine içlerinde kesikler yoktur, sadece renkli resimlerle detaylandırılmış yüzeysel oymalar vardır. 2001 yılında Unesco’nun yardımıyla yeniden canlanmasına rağmen, şu anda Sbaek Por’un performansı yok.

Ben 2023 yılının Temmuz ayında Kamboçya’ya gittim ve bazı ustalarla tanıştım, bu yazı da o ustalarla yapılan görüşmelerin sonucudur. Önce Phnom Penh’de Khim Meak’ı buldum ve onun gençlere gölge oyunu eğitimi verdiği Secondary School Of Fine Arts’a gittim. Orada yaşlı ustalardan Kosal Mann ile de tanıştım.(1)

İkinci olarak Siem Reap şehrinde Achan Torng ile tanıştım, Achan Tong’da bir okulda eğitim verdiğini söyledi ama ne yazık ki onun okuluna gidemedim.(2)

Üçüncü olarak ise 2000 yılında 83 yaşında vefat eden usta Ty Chean’ın adını taşıyan okula gittim.(3)

Pin Peat Orkestrası

Pin Peat orkestrası Khmer kültüründe önemli yer tutan dans, mask tiyatrosu, gölge oyunu ve dini törenlerde geleneksel müzik icra eden bir orkestradır. Tamamen geleneksel çalgılardan oluşur, yapılan gösterinin veya törenin önemine göre dokuz veya on çalgı yer alabilir. Daha küçük gösterilerde ise dört veya beş çalgı yer alır.

Pin Peat Orkestrası çalgıları

Kamboçya gölge oyunuyla ilgili Türkçe tek kaynak Prof. Metin And hocamızın yazdığı “Dünyada ve bizde gölge oyunu” adlı kitaptır.(4) Bu kitapta da Prof. Metin And Kamboçya’ya gittiğini ama bir gölge oyunu sanatçısı bulamadığını ve hiç fotoğraf çekemediğini yazar. Umuyorum ki bu yazı ve fotoğraflar konuya bir nebze de olsa katkı sağlar.

1)Sovanna Phum Art Association in Cambodia – Secondary School Of Fine Arts, Phnom Penh, Cambodia

2)Khmer Angkor Puppetry – Salakanseng Village, Sangkat Svay Dangkum, Siem Reap, Cambocia (Achan Torng)

3)Sbek Thom Ty Chean’s Troupe – Sala Kanseng, Svay Dangkum, Siem Reap, Cambodia

4) Metin And, Dünyada ve Bizde Gölge Oyunu, Türkiye İş Bankası Yayını, Ankara 1977