Geleneksel tiyatromuzun iki önemli türü olan Karagöz ile Ortaoyununda sanatçılar hem yaratıcı hem kılgıcı (icracı) oldukları için önemleri iki katlıdır, ancak bunlar üzerine yeterli bilgimiz yoktur. Karagözcüler üzerine ilk bilgiyi 16. yüzyılda buluyoruz. Nitekim böylece daha önceki yüzyıllarda Karagöz ve benzeri gölge oyunlarının bulunmadığı, bazı metinlerde daha önceki yüzyıllarda geçen “hayal” sözcüğünün ise ya edebi bir anıştırma veya kukla yerine kullanıldığı, ilk gölge oyununun Yavuz ultan elim çağında Mısır’dan Türkiye’ye gelmiş olduğu görüşü daha güç kazanmaktadır. Gerçi bu arada Kör Hasan adlı bir hayalcinin Yıldırım Beyazıd çağında yaşadığı ileri sürülmüşse de bu hayalci de 16. yüzyılda yaşamıştır. 16. yüzyıla gelince oyuncu takımlarının adlarını veren ve takımların kaçar kişi olduklarını gösteren bir belgede
1) CEMAAT-İ HAYAL-İ ZILCİYAN başlığı altında şu sanatçıların adlarını buluyoruz: Pehleven Şah Kolu, Pehlevan Sakoğlu, Pehleven Kör Hasan, Pehleven Yeni Kapulu Ahmet, Pehleven Çalık Ali, Bali, Pehlevan Mehmet Bursevî, Pehleven Ahvel Mehmet, Pehleven Yeni Kapulu Hasan, Halebli Arab Mehmet, Pehlevan Vakoğlu Mehmet, Osman, Parpul Çalık, Osman, (okunamadı) Süleyman, Muslı Sefer Bali, Baba Antepli Yucuk (?), Uzun Ali. Bu belgede öteki oyuncu takımları birden çok oyunculardan meydana gelmesine karşın hayalcilerin birer kişi (nefer) olarak gösterilmiş olması da bu çağda gölge oyununu tek kişinin oynattığı bir oyun olduğu sonucuna varabiliriz. (2)
Bundan sonraki yüzyıllar üzerine Prof, Jacob’un çeşitli kaynaklara dayanarak verdiği ve daha sonraki incelemecilerin de Prof Jacob’dan aktardığı şu adları sayabiliriz. Kör Hasanzade mehmet Çelebi, Şengül Çelebi, Kandillioğlu, ultan İbrahim çağında Ahmet, Kör Muslu Oğlu, arı Ahmet, Bekçi Mehmet.
Yakın çağ Karagözcülerinin çeşitli kaynaklardan (3) bulduğum adları aşağıda alfabetik ve yanlarında ek bilgilerle verilmiştir. Aktar Mehmet (Vezneciler’de dükkanı vardı), Aktar Rıza, Aktar Zeki, Ali Münir (Harbiye nezareti katiplerinden), Arap Ali, Arap Aziz, Arap Cemal (Zenci, besteci Haci Kerami Efendi oğlu), Arap Kamil, Arap Ömer (Habeşî, Üsküdarlı, Mızıka-i Hümayun’da kolağası), Asım (Pişekar), Aşkî, Baba Halim, Baba Müştak (Bektaşi, Üsküdarlı), Badi Rıza, Balıkçı Dikran, Bedestenli Piştov Rıza (Hanende), Bedestenli Yekçeşme İzzet Efendi, Behiç Efendi, Bekçi Mahmut, Bekçi Mehmet (Ölümü 1191), Berber Ahmet, Bestekâr Rıza Bey, Beygir Süleyman, Boğos Efendi, Büyük Safa, Büyük Saffet, Cafdara Halit, Camcı İrfan, Camcı Mehmet, Cerrah Mustafa, Cerrah Salih (Direklerarasında binbaşı, sünnetçi, çırağı Rıza), Çarşambalı Şefik Safi, Çelebi Mehmet, Çiçekçi Rıza, Çilingir Ohannes, Çopur Hüsnü, Dalgin Serafim, Darphaneli Hafız Efendi, Defterhaneli Şefik, Deli Hayri, Demirci Ohannes, Elmas, Enderunlu Hakkı Bey (özel konaklarda), Erenköylü Haydar, Eyüplü Hacı Yorgi, Fahri (Şirketi Hayriye görevlisi), Fesçi Agah, Garip İhsan, Gözü Güzel Hacı, Hakkı Bey, Gülünç Fahri, Hacı Yorgi, Hafız Mehmet, Hafız Mehmet Ali, Hamamcı üleyman Efendi (Haseki Muhtarı), Hayalcibaşı Yusuf, Hayal Küpü Emin Ağa (Beyazıt’ta), Hidayet, Hokkabaz Cemal Bey (Askeri müzede mehterhaneye bakardı), Hüseyin Hüsnü Efendi, İhsan Efendi (Hanende), İkatoron Mehmet Bey (Maliye’de), İkiyanlı Kevork (Tatavla’da), İsmet Efendi, İsmet Fahri Bey, Kantarcı Hakkı (Kasımpaşa’da), Kantarcı Kadri, Kaptan Rahmi, Karagöz Hüseyin, Karagöz Mehmet (Kavuklu), Karanfil, Kasımpaşalı Hafız Bey, Katip Kör Arap, Katip Salih Efendi (laleli’de, karagöz’e yenilikler getirdi), Katip Sami, Kel Mehmet, Kaşıkçı Aziz, Kıbrıslı Agah, Komik Saffet, Kör İmam (Üsküplü hanında), Kör İzzet Efendi (Adliyede katip), Kör Mehmet, Küçük Ali (Muhittin, postacı), Küçük İsmail (pişekar), Kumkapılı Karakin, Kütburun Hakkı Necip, Lavantacı Kemal, Maliyeci Memduh, Mehmet Şah Bey, Memduh Bey (Aşık Razi, maliye yazmanı), Mevlanakapılı Ahmet, Mızıkalı Rıza, Miralay Mehmet Ali Bey, Miralay Mehmet Şahveyzade Halim Bey, Miralay Neş’et Bey, Muallim Şinasi, Mukbil (yorgancı, Abdi ile çalışırdı), Musahip Sait, Mücellit İbrahim (Beyazıt’ta), Mülazım Cemal Bey, Nakkaş Rıza (ortaoyuncu), Neşer Bey (Sonra paşa oldu), Nusret, Palabıyık Fuat Bey (Mızıkayı Hümayun’da), Papel Ahmet, Paytak Rıza, Peder Mustafa Efendi (Bursa’da Karagöz’e mezar yaptı), Pehlivan Haydar (Kadıköy rıhtım boyunda), Pehlivan Hüseyin, Pinti Hamit, Püskülcü Hüsnü Efendi (Kadırga’da), Ressam Hakkı, Ressam Muazzez, Rıza Efendi (Abdülaziz’in karagözcüsü), Samatyalı Takfor, Saraç Hasan, Saraç Hüseyin Ağa(Postahane saracı), Sefer Mehmet Efendi, Seraskerkapılı Yoklamacı Tecelli Bey (Usta, özel oynatırdı), Sırçalı İsmail, Sobacı Osman, Sobaci Şefik, Suat, Sülün Bey (Bursa’da), Şahinoğlu, Şair Ömer (Kabataşlı, plakları vardır), Şefik, Şekip, Şekerci Derviş (Aksaray’da), Şerbetçi Emin, Şerbetçi Tahir, Şeyh Fehmi Efendi (Salkımsöğüt dergahı şeyhi, Koska’da), Şeyh Tahir Ağa (Çınar dergahı), Koca Mustafa Paşa (hayalciler kahyası), Şişman Ahmet (Abdülaziz çağı, tasvir keser), Şükrü, Tahtaburun Ahsen (Tahtakale’de), Takoz Mustafa, Tenekeci Hımhım Hüsnü, Tezgahçı Serçe Mehmet Bey (Şeyh fehminin çırağı, ortaoyunu oynardı), Topal Kirkor, Topal Sadık (kabataşlı), Tophaneli Hafız Efendi (özel gösterir), Topkapılı Takvor (Taşkasap’ta), Tosun Efendi (Çarşambalı ortaoyuncu, pişekar), Usturacı Mustafa (1315 de öldü), Usturacı Rıza, Usturacı Tahir, Uzundudak Ahmet, Uzun – sıska İsmet, Yamalı hakkı (tasvir çizip keserdi), Yazmacı Hüsnü Efendi, Yemenici Topkapılı Andon (Kadıköy’de), Yorgancı Abdullah, Yorgancı Çopur Hüsnü, Yorgancı Mehmet, Yusuf Efendi (Mızıka-yı Hümayun’da hayalcibaşı), Zati Bey, Zenne Sait.
Ortaoyunculara gelince (4) şu adları buluyoruz: Abdi Efendi (pişekar), Abdürrezzak (kavuklu), Acem Ali Efendi (taklit), Agâh Efendi (kavuklu), Ali Bey (kavuklu), Aktar Şükrü Efendi (kavuklu), Andelip Çelebi, Arap Cemal (taklit), Armenak Efendi (zenne, balama), Aşır Efendi (zenne), Aşkî Efendi, Ayı Mehmet, Aziz Ağa (taklit), Baba Asım, Behbut Buhur, Bekçi Abdi Efendi (zenne), Borazan Tevfik, Büyük Ayı Mehmet Efendi (taklit), Büyük İsmail (kocakarı), Büyük Şevki, Cevdet (zenne), Cin Ahmet, Cüce Yusuf, Çarşambalı Şefik Safi, Çeşmemeydanlı Minas Mustafa Efendi (taklit), Çiçekçi Şakir Efendi (kocakarı), Çilingirzade Çavuş Ahmet Ağa, Çingene Sait Efendi (taklit), Çolak İbrahim Efendi (kavuklu), Çolak Muhittin, Çolak Tevfik Efendi (zenne), Dalgış Takvor Efendi (taklit), Dalgın (kavuklu), Dalgın Serafim Efendi (taklit), Deli Ahmet Efendi (taklit), Demirci Ethem Efendi (kavuklu), Demirci İbrahim Efendi (kavuklu), Deveci Ali, Deveci Efendi (taklit), Deveci Recep, Derviş Ağa (zenne), Divitçi Mehmet (pişekar), Döşemeci İsmail Efendi (zenne), Dursun Efendi, Dümbüllü İsmail, Emin Ağa (Türk taklidi), Eyüp abri Gülener, Fahri Gülünç (kavuklu), Faik Coşkun, Garbis Efendi (taklit, tuzsuz), Rafet (denyo), Hacı Bekçi Efendi, Hacı Hasan Efendi (kavuklu), Hacı Sadık Efendi (taklit), Hafız Cemal Efendi (taklit), Hafız Mehmet Ali Efendi (taklit), Hafız Portakal, Hamamcı Süleyman Efendi (pişekar), Hayali Safa, Hayali Sait Efendi, Hazineli Çavuş Aziz Ağa, Hüseyin Mat, Hüsnü Efendi (zenne), Hüsnü Nail Bey, İbrahim Hoca, İmam Hakkı Efendi (kavuklu), İmamın İsmail Efendi (zenne), İrfan Açıkgöz, Kadir Ağa (pişekar), Kadıköylü Refik, Kağıtçı Ahmet Efendi (zenne), Kâmil Ağa (süpürge kolu yöneticisi), Kavuklu, Kambur Esad, Kambur Haşmet, Kambur İzzet (pişekar), Kambur Mehmet Efendi (Üsküdar’da Aziz Mahmut Efendi tekkesi halifesi, ufak olduğu için zenbile koyarlardı), Kambur Rıza Efendi (kavuklu), Kantarcı Kadri, Karaoğlu, Karagöz Mehmet Efendi (kavuklu), Karagözcü Hayri, Karagözcü Pinti Hamit, Kaşıkçı Mehmet Efendi (zenne), Kavuklu Ali, Kavuklu Hamdi,, Keçeci Hakkı Efendi (taklit), Kel Hasan (kavuklu), Komik Kü.ük Hüseyin (Kavuklu Hamdi’nin bacanağı), Kosti Efendi (taklit), Köçek Ali Efendi (zenne), Kör Agâh Efendi (kavuklu), Kör Mehmet Efendi (kavuklu), Kör Mustafa Bey, Küçük Ali, Küçük Asım Efendi (pişekar, Davutpaşalı), Küçük Ayı Mehmet Efendi (kavuklu), Küçük İsmail (pişekar), Küçük Muhtar, Külahçı Mehmet Efendi (taklit), Malak Halim Bey, Keddah Aşkî Efendi (acem), Meddah İsmet Efendi (taklit, kavuklu), Meddah Kadri (Meddah ismet Efendi’nin oğlu), Meddah Salih Paytak, Meddah Sururi, Meddah Şükrü (taklit), Mehmet Çavuş, Medduh, Midyeci Kapril, Miskyağcı Hakkı Efendi (kavuklu), Miskyağcı İzzet Efendi (kavuklu), Muhallebici Mehmet Ali Efendi (kavuklu), Musahip Zeki Ağa, Mutaf Mustafa (pişekar), Muzikalı İhsan (arap halayık), Mürekkepçi Ahmet Efendi (zenne), Naşit Özcan (kavuklu), Necdet İnce, Nedim, Nuri (çelebi, taklit), Osep Kurban, Ömer Gülşeni, Paçavracı İsmail Efendi (zenne), Pepeme Ahmet (zenne), Poyraz Çavuş (taklit), Ressam Muazzez (taklit), Rıfat Efendi (kavuklu), Rıfkı, Rıza Efendi, Ruşeni, Sarmaşıklı, Sefer Mehmet (taklit), Sepetçi Ali Rıza Efendi (kavuklu, kocakarı), Serafim Saffet (kavuklu), Serçe Mehmet Efendi (zenne), Siret Bey, Siyahi Ahmet (zenne), Süslü Yakup, Şahin Ağa (taklit), Şair Ömer Efendi (zenne), Şakir Efendi (kavuklu), Şehreminili Cevdet Efendi (zenne), Şehreminili Frenk Mustafa (pişekar), Şerbetçi Muhittin (Rumelili taklidi), Şişman İbrahim Efendi (taklit), Şehreminili Mustafa Efendi (taklit), Şeyh Hakkı, Şoför Sadık, Tabak Mustafa Efendi (taklit), Tarçeli İsmail, Telgraf İsmail Efendi (zenne), Telgrafçı Halil Efendi (zenne), Tenekeci Kambur Yusuf, Terlikçi Ahmet Efendi (pişekar), Terlikçi Rıfat (ak arap), Terlikçi Rıza (zenne), Terlikçi Sadık, Terzi Salih (Kayserili), Tesbihçi Ahmet Efendi (zenne), Tesbihçi Sadık Efendi (taklit), Tezgahçi Mehmet Efendi (taklit, zenne), Tokatlı Derviş, Topal Nedim, Tosun Efendi (pişekar), Tulumbacı Kemal Baba (matiz), Tulumbacı Mustafa, Turşucu Mustafa Efendi (taklit), Uslu Şükrü, Usturacı İbrahim Efendi (kavuklu), Uzun Halil Efendi (pişekar), Yağcı izzet Efendi (taklit), Yahudi Osep Efendi (taklit), Yahya Çelebi, Yaşar, Yekta Osman Ali, Yemenici Rıza (zenne), Zenne İbrahim, Zenne Sait, Zihni Efendi (zenne).
Metin And – Forum Dergisi, sayı 330, 1968
Karagöz derneği kurucuları